Orlow, Orlaw,Orłowo..
Zebrałem w latach 1974 – 2010 Płużnica Janusz Marcinkowski
W Orłowie istniało pradawne grodzisko.. przez miejscową ludność zwane „szańcami”.. Grodzisko w kształcę owalnym ma średnicę 23 i 19 metrów. Jest ono wypiętrzone na wysokość 8 m w stosunku do otaczających je pól. Z prowadzonych badań archeologicznych wynika, iż są tam cztery warstwy kulturowe. Badania takie prowadzili Slascy pod kierunkiem Godfryda Ossowskiego w 1878 roku i później w 1926 r. Badania Ossowskiego nie przyniosły efektów ponieważ na samym początku natrafiono na trumny ze zmarłymi na cholerę. W drugich znaleziono szczątki ceramiki 11 kamiennych siekierek….
Grodzisko …
1166 } 18 października w walce z Prusami w okolicy Wieczna zginął książe Henryk Sandomierski. W pobliżu zgniłki mieszkał dawniej pustelnik. Złe duchy, które tam przebywały nie dały mu spokoju i w końcu wciągnęły go w torfowisko.
1346 } z tego roku pochodzi prawdopodobnie najstarsza wzmianka o wsi jako o dobrach rycerskich z niemiecką nazwą Orlow, Orlaw, Horlaw..
XV w } była tu siedziba rycerska należąca do Jurgi z Orłowa. Osada podlegała wójtom krzyżackim z Lipienka. Na majątku ciążył obowiązek służby rycerskiej w ciężkiej zbroi.
1405 } rycerz Waltke z Orłowa wziął 6 grzywien odszkodowania za konia który brał udział w wyprawie na Gotlandię. Ten sam rycerz otrzymał od Zakonu 10,5 grzywny za konie dane na wyprawę na Dobrzyń.
1423-24 majątek Orłowo rycerza Waltke miał obszar 40 łanów
1430 } własność rycerska liczyła wówczas 40 łanów i należała do wójtostwa lipienieckiego.
1437/38 } ( oraz 1447) jako właściciel Orłowa występował rycerz Gotcze Rubitten.
1452 } występuje Jerzy z Orłowa jako przedstawiciel okręgu lipienieckiego. Rodzina Rubittów pochodziła z mieszczańskiego patrycjatu w Toruniu.
1523 } Orłowscy herbu Sas (pruski) ; Jakub Orłowski posiadał tu 8 łanów, B. Augustynowski 3 łany, Kiełczewscy ; Krzysztof, Michał i Adam po 6 łanów.
1565 } właścicielami wsi byli Jakub Orłowski i Kiełczewski.
1570 } występowało kilku właścicieli ; Jakub Orłowski posiadał 8 łanów, 6 zagrodników, rybaka, 2 luźnych rybaków, tkacza, kowala i wyszynk gorzałki ; Krzysztof Kiełczewski 6 łanów, 3 zagrodników, Adam Kiełczewski 4 zagrodników ; Michał Kiełczewski 6 łanów, 3 zagrodników, rzemieślnika.
1595 } wieś posiadał Maciej Orłowski i jego małżonka Katarzyna z Działowskich, a po nich Jerzy Orłowski z małżonką Justyna z Kwiatkowskich.
1600 } Orłowo posiadał Jan Trebnic – ławnik sądu ziemskiego i wicewojewoda chełmiński, poprzez swe długi był zmuszony oddać majątek w zastaw swojemu wierzycielowi Jawoszowi, tan zaś odstąpił swoje prawa Michałowi Dorpowskiemu.
1626/29 } w pierwszej wojnie szwedzkiej nasze tereny zostały spustoszone przez przechodzące wojska. Przez rok stacjonowali w okolicy Szwedzi rabując i niszcząc dobytek mieszkańców. Na odcinku figura Matki Boskiej – droga do szkoły swego czasu znaleziono kilkadziesiąt szkieletów pochowanych tam w tamtym okresie. Nieszczęście „ szwedzkiego potopu „ w l. 1655 – 60 pozostawiło po sobie ogrom zniszczeń.
1662 } dzierżawcą majątku był Jaranowski, który płacił 21 florenów podatku i posiadał 13 ludzi stanu plebejskiego.
1682 } Orłowski herbu Sas pruski , właściciel Orłowa, płacił od 6 zagrodników, karczmarza, rzemieślnika i 2 włók pustych – na dwór sianych, płacił podatku2 złote i 2 grosze.
1706 } Orłowo płaciło rocznie mesznego 4 korce żyta i tyleż owsa. Meszne – obowiązkowa danina oddawana w zbożu i pieniądzach dla tego, który „odprawiał Mszę św.”. … korzec – 120 kg.
1722/23 według katastru podatkowego było 143 mieszkańców, w tym 12 parobków i 11 dziewek.
1726 } Maciej Dorpowski odstąpił swoje prawa do Orłowa za sumę 31 780 złotych Antoniemu Mellinowi, przedstawicielowi spolonizowanego rodu. Mellinowie otrzymali polski indygenat (polskie szlachectwo) na sejmie w 1676 roku. Antoni pobudował drewniany dworek o wymiarach 12,5 x 6 m, który przetrwał do 1910 roku, tj. do ostatniego etapu przebudowy i rozbudowy orłowskiego pałacu.
1741 } majątek od spadkobierców poprzedniego właściciela Trebnica nabył generał Zboiński z Ossówka, który nie był w stanie zaspokoić roszczeń Antoniego Mellina (1742) i wyrokiem sądu w Grudziądzu musiał zrezygnować z Orłowa. Majątek obejmował wtedy 38 włók. Do majątku należał brzozowy las i część jeziora Wieczno.
1776 } Ignacy Mellin syn Jana po długim procesie sądowym w Grudziądzu uzyskał potwierdzenie aktu własności do majątku w Orłowie.
1777 } osuszono te reny jeziora Wieczno i Zgniłki.
1788 } przed tym rokiem do Orłowa wracają na krótko Trebnicowie. Feliks von Trebnic, a po nim jego syn Konstanty. ?
1788 } Orłowo przejął Laurenty (Wawrzyniec) Mellin i gospodarował do śmierci w 1817 roku, pozostawiając wdowę z kilkorgiem dzieci.
1807 } wojska francuskie kwaterowały w okolicy.” Wszystkie młode kobiety i dziewczęta z Lisewa wysłano pod opieką starego a rozumnego gospodarza do lasu..”
1844 } uwłaszczono 14 gospodarstw o obszarze 172 mórg. W 6 lat później gospodarstwa te Mellinowie wykupili, oprócz gospodarstwa Lisewskiego, którego potomkowie prowadzą je do dzisiaj.
1855 } od Ignacego Mellina Orłowo kupił Ludwik Slaski z Trzebcza. Za 121 000 rr. Mellinowie gospodarowali na Orłowie od 1742 roku. Istniał tu niewielki drewniany dworek Mellinów… Ignacy Mellin po sprzedaży Orłowa przeniósł się do Chełmna, celem wychowania licznej rodziny, z której „trzech synów jeszcze żyje i cztery córy”.
Klepsydra poświęcona Helenie Slaskiej matce Ludwika Slaskiego w 1863 roku w „Nadwiślaninie”…
1865-70 } Ludwik Slaski do drewnianego dworku dobudował parterowy łącznik i piętrowy dwór. Budynki te przetrwały do rozbudowy i przebudowy w latach 1906 – 1910, kiedy to pałac przyjął ostateczny dzisiejszy kształt.
1864 } 6 kwietnia „Nadwiślanin” informował o wielu rewizjach i aresztowaniach polskich patriotów. Między innymi 29 marca władze pruskie przeprowadziły rewizję w Orłowie u rządcy Gółkowskiego, gdzie „przetrząśnięto papiery” dowodzące działań na rzecz powstania styczniowego ; był podejrzany o zbieranie podatku narodowego. Jego samego ujęto i zaprowadzono do sąsiedniej wsi Augustynek razem z uczniem gospodarczym Zakrysiem. Tam prokurator i burmistrz z Wąbrzeźna badali ich, pytając o rozporządzenie rządu narodowego, o kwotę zapłaconego podatku narodowego, o broń i gdzie jest schowana. Nic się nie dowiedziano i aresztowanych puszczono. 12 kwietnia został aresztowany ponownie wraz z wspomnianym Zakrysiem. Więziono go w Chełmnie i Berlinie. W 1864 r gazeta informowała, iż Gółkowskiego wypuszczono na czas nieograniczony z berlińskiego więzienia Hausvogtei.
1865 }30 kwietnia „Nadwiślanin” donosił, iż w Trzebczu u Ludwika Slaskiego radca regencyjny z Kwidzynia Braun w asyście żandarmów przeprowadził rewizję. Gazeta dziwiła się, iż w tak spokojnych czasach zjeżdżają wysocy urzędnicy i bez „asystencji” sądowej odbywają rewizję. Poszukiwano osób, i „przetrząśnięto pilnie wszystkie papiery” . Gazeta dodaje na końcu – „ma się rozumieć, że nigdzie nic nie znaleziono”! Owa rewizja była prawdopodobnie następstwem „przyaresztowania na poczcie w Bydgoszczy listu do Ludwika Ślaskiego z Chojnic. List był „doniesieniem” w sprawach Towarzystwa pomocy Naukowej, której sekretarzem i kasjerem był L. Ślaski.
1865 } we wrześniu, według ogłoszenia w „Nadwiślaninie” dominium Orłowo miało na sprzedaż 150 macior – owiec, „zdrowych, młodych i do chowu zdatnych ma na sprzedaż”.
1866 } 7 lutego „ Nadwiślanin” informował o pierwszym walnym zebraniu Towarzystwa Rolniczego powiatu chełmińskiego w dniu 31 stycznia – jak napisano zebrał się „niezbyt liczny zastęp rolników”. Posiedzenie zagaił Ludwik Ślaski z Trzebcza jako przewodniczący obrad. Jego też wybrano na prezesa zarządu Towarzystwa do którego przystąpiło 27 członków. Następne posiedzenie wyznaczono na 21 lutego w Wąbrzeźnie o drugiej po południu.
1866 } w kolejnym ogłoszeniu majątek orłowski podawał do wiadomości, iż ma do sprzedania we wtorki piątki chrust leszczynowy w sążniach, oraz szwedzki groch do siewu.
1868 } majątek obejmował obszar 833 ha i 38 budynków. Ziemi ornej było 629 ha. 40 ha łąk, 48 ha pastwisk, 5,7 ha lasu, 9,5 ha nieużytków i część jeziora Wieczno. W majątku hodowano bydło. Była też cegielnia. Wieś liczyła 274 mieszkańców i 7 ewangelików.
1870 } majątek posiadał lokomobilę i młockarnię. Liczba hodowanych owiec wzrosła z 816 do 973 szt.
Ogłoszenie z 1870 r.
1871 } Kazimierz Slaski był wśród obywateli Ziemi Chełmińskiej którzy wyrazili wdzięczność posłowi Władysławowi Niegolewskiemu za mowę w parlamencie pruskim w obronie kościoła katolickiego i jego praw.
1872 } Kazimierz Slaski został właścicielem Orłowa. Jego ojciec Ludwik skończył wtedy przebudowę domu. W następnym roku był on wraz z ks. Machorskim współzałożycielem banku ludowego w Lisewie.
1872 } na posiedzeniu w Lisewie 25 kwietnia obchodzono rocznicę założenia miejscowego Towarzystwa Rolniczego. Na posiedzeniu obecny był Kazimierz Slaski z Orłowa, który podczas zebrania wymówił się od przyjęcia prezesostwa towarzystwa….. Na wniosek Ślaskiego uchwalono, aby na wędrującego nauczyciela na rok przydzielić 15 talarów. Postanowiono też, aby od Leona Działowskiego z Pilewic dla Towarzystwa zakupić maszynę do …
1872 } 8 października odbyło się posiedzenie Towarzystwie rolniczo-przemysłowym w Wąbrzeźnie. Na propozycję Kazimierza Slaskiego z Orłowa przewodniczącym zebrania został Michał Szczaniecki z Nawry z Uciąża, który na „trzymającego pióro powołał K. Slaskiego. Apolinary Działowski z Uciąża odczytał list od Ludwika Ślaskiego z Trzebcza usprawiedliwiający jego nieobecność. Wszyscy wyżej wymienieni byli bardzo aktywni podczas obrad. Przede wszystkim wypracowano rezolucję, iż wszystkie Towarzystwa rolnicze w Prusach Zachodnich powinny się łączyć. Apolinary Działowski zaproponował zorganizowanie wystawy rolniczej w Wąbrzeźnie na co zebrani zgodzili się. W skład komitetu organizacyjnego weszli między innymi : A.Działowski, Iłowiecki (z Wąbrzeźna), Sampławski, K. Ślaski … W specjalnej uchwale zaproszono nieobecnego wówczas Zygmunta Działowskiego z Mgowa ; „aby w skład jego raczył wstąpić”.
1872 } Kazimierz Slaski z Orłowa wziął udział w zebraniu walnym lubawskiego towarzystwa rolniczego w dniu 16 grudnia w Lubawie. Przewodniczący zebrania Łyskowski z Nawry przedstawił Kazimierza Slaskiego z Orłowa, członka Rady Gospodarczej i deputowanego od Towarzystwa Interesów Moralnych – który zjechał, aby być świadkiem zebrania i porozumieć się w sprawie „koczującego gospodarczego nauczyciela”, co wywołało ożywioną dyskusję, gdyż Towarzystwo miało wyłożyć pieniądze na ten cel. Slaski wyraził zadowolenie, „że członkowie tak z klasy inteligentnej, jako i bracia nasi włościanie są, aż tak licznie zebrani”. Zachęcał jednocześnie włościan, aby synów swych wysyłali na praktyki do gospodarstw postępowych dla nabrania praktyki w prowadzeniu gospodarstw swoich.
1873 } Kazimierz Slaski wziął udział w szóstym sejmiku gospodarczym Prus Zachodnich w Toruniu w dniach …. prowadzonym przez swego ojca Ludwika Slaskiego. Zabierał głos w dyskusji gospodarskiej : „…. Nie jestem za bydłem opasowym, które wyprodukować potrzeba z bydła nieracjonalnie wyhodowanego, lecz za ogólnem, a stopniowem poprawieniem rasy, które ma pomiędzy najwybitniejszymi cechami zalety mlekodajności, siły pociągowej, jako też zdolności do opasu”. Polemizując z Edwardem Donimirskim mówił między innymi : „Nie wiedziałem, że p. Edward Donimirski tak hojny w wydawaniu pieniędzy na gotowe rasy poprawną. To co on powiedział, może mieć walor tylko dla większych gospodarzy, a przecież trzeba nam uwzględnić przede wszystkim gospodarstwa mniejsze”. Ludwik Ślaski podniósł problem ułatwienia zakupu rolnikom z Królestwa Polskiego inwentarza rozpłodowego u nas (w Prusach Zachodnich), zamiast w dalszych krainach pieniądze wydawać. Z tego powodu wywiązała się długa dyskusja zakończona wybraniem komisji w składzie ; Ludwik Ślaski z Trzebcza, Apolinary Działowski z Uciąża i Edward Donimirski z Łysomic. [Właściciele majątków]
1873 } Gazeta Toruńska z dnia 15 maja informowała, iż Kazimierz Slaski z Orłowa wpłacił na prenumeratę na trzeci kwartał „Dziejów powszechnych” Szlosera w wysokości 9 złp…
1874 } Ludwik Slaski w/g projektu Kazimierza Skórzewskiego z Berlina w stylu neobarokowym rozbudował dwór dla swego usamodzielniającego się syna Kazimierza, któremu dwa lata wcześniej przekazał orłowski majątek.
1874 wystawa rolnicze w Toruniu Bydło rogate rasę breitenburgska: Kazimierz Slaski, Orłowo.
1875 } 26 lutego w Toruniu, we dworze Artusa o godz . 8,oo wieczorem, odbył się bal na który zapraszali ; Edward Donimirski z Łysomic, B. Kossowski z Gajewa i Kazimierz Slaski z Orłowa.
1875 } według statystyk z 1864 roku wieś Orłowo liczyło 274 dusz.
1875 } 21 marca ukazało się sprawozdanie w Gazecie Toruńskiej z zebrania Towarzystwa interesów moralnych. Pisano tam między innymi : „długo… wypadałoby nam powtarzać .. ubolewanie nasze, gdyby nie był znalazł się ktoś, co wziął się do rzeczy … Pan Zygmunt Działowski z Mgowa, znany dalej jako właściciel pięknego muzeum myśliwskiego, znany dalej jako reprezentant poznańskiego Towarzystwa przyjaciół nauk …. Jako mecenas nauki, sztuki i literatury – p. Zygmunt Działowski na posiedzeniu Towarzystwa interesów polskich stawił wniosek następujący ; Zebranie uznaje potrzebę utworzenia Towarzystwa naukowego dla Prus Zachodnich, mającego na celu przechowanie wszelkich z prowincji pamiątek historyczno – naukowych i uchwala wybrać Komitet dla wprowadzenie w życie takiego Towarzystwa. Wniosek poparli pp. Dr Antoni Donimirski, Kazimierz Slaski, Antoni Kalkstein, Adam hr. Sierakowski, Józef Glinkiewicz”. W dyskusji nad wnioskiem zgromadzeni nie byli pewni co do celów i zadań nowego stowarzyszenia, stąd też wybrano komitet, który „wszystko to wygładzi i wypoleruje”. W skład komitetu przygotowującego statut weszli ; inicjator Z. Działowski, A. Sierakowski, i A. Donimirski. Głównym zadaniem tegoż było doprowadzenie do założenia towarzystwa. W korespondencji Gazety Toruńskiej z następnego dnia poświęcano dużo miejsca pracy organicznej na polu kultury i nauki polskiej w czym tak pięknie inicjatywa ta przejawiła się we wnioski Zygmunta Działowskiego o utworzenie Towarzystwa Naukowego na Prusy Królewskie. Dalej pisano : „Dali Bóg szczęście i będziemy mieli przyszłe towarzystwo się rozwijało, jakież obfite pole do badań znajdzie po licznych wodach tutejszych, szczególnie jeziorach, z których ma tu swoją odwieczną nazwę i to czysto słowiańską. Co się tam na dnie chowa, domyślać się każą liczne podania, pełne poetycznego uroku, szczególniej do wód i jezior tutejszych przywiązane, jak przy Wiecznie, Rządzu, Radowiskach …”. W kolejnych artykule z dnia 25 marca Gazeta Toruńska zaproponowała nazwę Toruńskie Towarzystwo Naukowe, co zostało przyjęte i funkcjonuje do dzisiaj.
1875 } z powodu zmiany kierunku w hodowli owiec Kazimierz Slaski wystawił na sprzedaż 6 tryków „młodych, pięknych, czystej krwi Negretii”…Adres ; Orłowo poczta Lissewo Prusy Zachodnie..
1875 } wieś Działowo liczyło 157 dusz. Orłowo 274 dusz. Płużnica 132 dusze. Augustynki 158 dusz. Mgowo 306 dusz. Baumgart 44 dusze. Nowawieś Król 500 dusz.
1875 } na 30 maja na salę bazarową do Poznania zaproszono na wiec w kwestii projektu ustawy o języku urzędowym dyskryminującej język polski. Zaproszenie podpisało kilkadziesiąt przedstawicieli obywatelstwa polskiego w zaborze pruskim. Wśród tych znamienitym osób znaleźli się ; Kazimierz Slaski z Orłowa i Apolinary Działowski z Uciąża.
1875 } 5 września odbyło się zgromadzenie przedwyborcze w Wąbrzeźnie. Na zebranie przyszło 200 osób. Z obywateli ziemskich byli między innymi ; Apolinary Działowski, Kazimierz Slaski z Orłowa, Antoni Chrzanowski z Trzcianka …
Za rządów Kazimierza pobudowano budynki gospodarcze i mieszkalne. Jednym z nich była ‘rządcówka’ w której mieściło się biuro, mieszkanie lokaja, kucharza i ogrodnika. Później po 1945 mieściły się tu „Klub Rolnika”, stołówka, a nawet Klub Pracy…. Inicjały właściciela Kazimierza Slaskiego na jednym z budynków gospodarczych są widoczne do dzisiaj..
inicjały Kazimierza Slaskiego do dzisiaj widnieją na niektórych obiektach gospodarczych…{Fot. 1990 r Orłowo A. Prinke]
1877 } w maju majątek Orłowo – własność Kazimierza Ślaskiego poszukiwało od zaraz lub od św, Jana „zdatnego pisarza gospodarczego, obeznanego z prowadzeniem policyi i regestrów”.
1877 } 3 września w Lisewie odbył się wiec w którym wzięło udział 400 osób. Spodziewano się liczniejszego udziału zmienia z których przybył jedynie Kazimierz Slaski z Orłowa. Wiec rozpoczął miejscowy proboszcz , sędziwy ks. dziekan Machorski. Wiec zwołano dla :”obrony praw i oświaty ludu”, o możliwość nauczania i stosowania języka polskiego, który rugowany był ze szkół, kościołów, i urzędów. Na przewodniczącego wiecu wybrano Kazimierza Slaskiego. Zebrani zaakceptowali treść petycji do władz prowincji.
1877 } urodził się Witold Slaski syn Kazimierza. W tym tez roku pożar zniszczył połowę podwórza. Spłonęły stodoły, obora i spichrz. W cztery lata później urodził się Jerzy (1881 – 1939) – ostatni dziedzic Orłowa.
1878 } prof. Gotfryd Ossowski prowadził badania archeologiczne na ”szańcu” (grodzisku) orłowskim. Na samym początku natrafiono na trumny ofiar cholery i rozpoczęte badania z obawy rozniesienia zarazków zakończono.
w kolejnych latach kolejne ogłoszenia….
1882 } w Płużnicy w tegorocznych wyborach wybrano (głosowano) na 3 Polaków ; Kazimierza Slaskiego z Orłowa, Ignacego Chrzanowskiego i Waśkowskiego – obydwaj z Ostrowa.
1883 } w orłowskim majątku Kazimierz Slaski wybudował parową mleczarnię. Funkcjonowała ona do momentu zbudowania w Płużnicy mleczarni spółkowej. W mleczarni przerabiano tutaj majątkowe mleko i okolicznych gospodarzy. Wyrabiano sery, masło czego produkcji i wysyłki do Berlina pilnowała żona właściciela Helena. Po jej likwidacji separator i maślarkę kupił gospodarz Lisewski.
1883} 9 września urządzano w Lisewie obchody dwustuletnią rocznicę zwycięstwa Jana III Sobieskiego pod Wiedniem. Zaplanowano nabożeństwo o godz. 10,oo, a po południu zapraszano wszystkich do hotelu Gersona na odczyt i później na wspólną zabawę. Wśród „komitetu urządzającego „ był oprócz ks. dziekana Machorskiego z Lisewa Kazimierz Slaski z Orłowa.
1884 } „Pielgrzym” w nr. 22 z 29 maja informował, iż Kazimierz Slaski właściciel Orłowa został mianowany wójtem na obwód płużnicki w powiecie chełmińskim. W sierpniu został on wylosowany na kolejne „roki – sesję” sądu przysięgłych mających rozpocząć się 22 września.
1884 } 19 października, w niedzielę, po nabożeństwie odbył się w Lisewie wiec – zebranie przedwyborcze, które zagaił Kazimierz Slaski. Na wiec przybył również Michał Szczaniecki właściciel Nawry jako kandydat polski do sejmu pruskiego. Przemawiając mówił o ustawach dotyczących Polaków i „oświadczył swoje szczere chęci do przyjęcia i tą razą mandatu i podziękował wyborcom za okazane mu zaufanie”… podobny wiec, który prowadził Kazimierz Slaski odbył się w Wąbrzeźnie 26 października. Kandydat Michał Szczaniecki mówił tam o skutkach wynikających z obcego Polakom języka urzędowego, o prawach gwarantowanych Polakom na kongresie wiedeńskim, o stowarzyszeniu dla okaleczałych robotników fabrycznych i zapewnieniu im zabezpieczenia materialnego, ukazywał krzywdy jakie dzieją się naszemu językowi, o osieroconych parafiach, wydalaniu księży polskich za granicę…
1885 } 10 maja w Płużnicy powstała nowa agentura pocztowa. Do okręgu tejże agentury przydzielono a) od poczty w Ryńsku ; Bartoszewice i Cholewice, b) od poczty w Lisewie ; Ausfelde, Augustynowice, Bocień, Józefkowo, Kazimierz (Folwark Orłowa), Kotnowo, Orłowo, Ostrowo i Małe Ostrowo.
1885 } 10 maja w Płużnicy powstała nowa agentura pocztowa. Do okręgu tejże agentury przydzielono a) od poczty w Ryńsku ; Bartoszewice i Cholewice, b) od poczty w Lisewie ; Ausfelde, Augustynowice, Bocień, Józefkowo, Kazimierz, Kotnowo, Orłowo, Ostrowo i Małe Ostrowo.
1887 } Tegorocznych wyborach do parlamentu pruskiego mieszkańcy Orłowa i Drzonowa oddali głosy na kandydatów ; Michała Szczanieckiego z Nawry 121 głosów, na Dommesa 15.
1887 } 29 września w wyborach 11 deputowanych do sejmiku powiatowego Wąbrzeźnie z większych posiadłości wybrano m. innymi Kayserlinga z Lisewa, Richtera a Zaskocza, Borchmana z Lipnicy, Fischera z Kurkocina i Kazimierza Slaskiego z Orłowa.
1887 } wybudowano szutrową szosę Chełmża – Płużnica.
1888 }„Przyjaciel” nr. 67 … z dnia 21 sierpnia informował o zebraniu wyborczym w Chełmży. W zebraniu uczestniczył Kazimierz Slaski, który został wybrany na kandydata na posła do parlamentu pruskiego. Jednakże K. Slaski z niewiadomych przyczyn kandydatury nie przyjął, jednocześnie zalecił wybór Kossowskiego z Gajewa, którego zebrani przyjęli. Slaski zabierał jeszcze głos na tematy regulaminowe. Jednocześnie K. Slaskiego wybrano delegatem zebranych do prowincjonalnego komitetu wyborczego.
1888 }„Przyjaciel” nr. 82. .. z 12 października informował o zebraniu delegatów powiatowych do komitetu wyborczego prowincjonalnego. Znaleźli się na liście między innymi ; Kazimierz Slaski z Orłowa reprezentujący pow. wąbrzeski.
1888 }„Przyjaciel” nr. 88 z 2 listopada poinformował, że w Orłowie w powiecie wąbrzeskim głosowano na Polaków ; Kazimierza Slaskiego, Lisewskiego i Kalczowskiego z Ostrowa.
1888 } 26 sierpnia w niedzielę 1888 r w lokalu Hertla na zebranie przedwyborcze w Wąbrzeźnie z polecenia komitetu prowincjonalnego zapraszał do Wąbrzeźna Ignacy Chrzanowski z Ostrowa. W porządku dziennym przewidziano wybór komitetu powiatowego, wybór delegata i jego zastępcy i wybór kandydatów na okręg wyborczy. Zebranie zagaił Ignacy Chrzanowski. Na przewodniczącego zebrania zaproponował Kossowskiego z Gajewa. W zebraniu brał udział Kazimierz Slaski z Orłowa, który zwracał uwagę na to, : „że należy przede wszystkim liczbę członków komitetu oznaczyć, bo chociaż regulamin wyborczy przepisuje pewną ich liczbę, to jednak z powodu wielkiej rozciągłości powiatu liczbę tę przekroczyć. W skład tego komitetu wyborczego powołano między innymi I. Chrzanowskiego.. Na delegata wybrano K. Slaskiego. Na kandydatów do parlamentu niemieckiego przewodniczący zebrania zaproponował K. Slaskiego, który wyboru nie przyjął …
1888 } 9 października o godz 13,oo odbyło się zebranie delegatów Prus Zachodnich. W prezydium zebrania oprócz przewodniczącego wyborczego komitetu prowincjonalnego Erazma Parczewskiego z Belna znalazł się Apolinary Działowski z Mirakowa. Wybranymi delegatami powiatowymi byli również ; Ludwik Slaski z Trzebcza ( chełmińskie), Kazimierz Slaski z Orłowa ( wąbrzeskie). Komitet prowincjonalny wydał odezwę wzywającą do udziału w wyborach, które zostały rozpisane w dwóch turach ; prawybory 30 października i właściwe wybory 6 listopada. W okręgu grudziądzko – suskim kandydował, członek komitetu prowincjalnego Apolinary Działowski z (Uciąża) Mirakowa.
1888 } w głosowaniu do parlamentu niemieckiego w październiku w Orłowie 3 głosy padły na kandydatów polskich, na Niemców „0” głosów.
1889 } informacja z Gazety Toruńskiej …. : „błota nad Zgniłką w powiecie wąbrzeskim będą osuszone. Zawiązało się stowarzyszenie właścicieli gruntów, a ustawy stowarzyszenia właśnie rząd zatwierdził”.
1889 } 15 grudnia w lokalu Sommera w Wąbrzeźnie przy udziale 160 osób z miasta i okolicy. Zebranie zagaił jego przewodniczący Kossowski z Gajewa .. na sekretarza powołano Zielińskiego z Nowejwsi. Na kandydatów do parlamentu niemieckiego zaproponowano Michała Szczanieckiego z Nawry i Ludwika Slaskiego z Trzebcza. Na delegata do komitetu prowincjonalnego wybrano Kazimierza Slaskiego z Orłowa. W skład komitetu powiatowego między innymi weszli ; Ignacy Chrzanowski z Ostrowa, Slaski z Orłowa, Zieliński z Nowejwsi… „Zebranie było dość ożywione … i zakończyło się okrzykiem na część Ojca Świętego i na cześć postawionych kandydatów”.
1890 } przed wyborami do parlamentu pruskiego w dniu 20 lutego odbyło się wiec przedwyborczy w Wąbrzeźnie w którym uczestniczył Kazimierz Slaski właściciel Orłowa. Na spotkaniu tym odczytał zebranym „naukę o wyborach”. Kandydatem z naszego okręgu był ojciec Kazimierza Ludwik Slaski z Trzebcza.
1890 } w połowie lutego Gazeta Toruńska donosiła o spotkaniu w Łysomicach w pałacu Donimirskich odbyło się spotkanie mistrza Ignacego Paderewskiego w którym uczestniczyli gospodarze i rodzina Slaskich. Wieczór był miły ; „artysta swoją swobodą, dobrym humorem i niezrównaną swojskością wszystkich sobie ujmował….. i grą porywając swych słuchaczy to ogromem techniki, to miękkością tonów, któremi za serce chwytał”. Artysta zachwycony miłym przyjęciem siadł do fortepianu i dał zgromadzonym koncert, którego ;”słuchano z zachwytem, aż najstarszy z obecnych senior nasz Ludwik Slaski fortepian zamknął i artystę od niego odciągnął…”
1890 } w wyborach do pruskiego parlamentu w okręgu toruńsko-chełmińskim zwyciężył Ludwik Slaski z Trzebcza wybrany 11 864 głosami. Na drugiego z kolei Niemca padło 9 004 głosy.
1890 } w wyborach do sejmu pruskiego w głosowaniu w Orłowie otrzymali następującą ilość głosów ; Ludwik Slaski 87, Dommes 1
Budowa szkoły 1890 rok…szkoła mieściła jedno pomieszczenie szkolne, mieszkanie kierownika szkoły… Prócz tego do szkoły należało ponad 2 ha gruntu wydzielonego z majątku Orłowo i budynek gospodarczy…
1890 } zgodnie z zarządzeniem pruskich władz wystawiono budynek w którym umiejscowiono pruską, jednoklasową szkołę. Już w roku 1878 dokonano wymiany gruntu pod szkołę. Jednakże budowa opóźniała się ponieważ gospodarstwa prywatne i właściciel Orłowa ( Kazimierz Slaski ) i Ostrowa [ Ignacy Chrzanowski ] nie doszli do porozumienia co do partycypacji w kosztach budowy. W 1896 roku w szkole uczyło się już 161 uczniów z Ostrowa, Orłowa i Małego Ostrowa. 16 października 1898 roku zatrudniono drugiego nauczyciela Klungenberga tworząc drugą klasę… szkoła mieściła jedno pomieszczenie szkolne, mieszkanie kierownika szkoły… Prócz tego do szkoły należało ponad 2 ha gruntu wydzielonego z majątku Orłowo i budynek gospodarczy…
Akwarela Waldemara Okońskiego z 2004 r.
1893 } do szkoły przyjęto pierwsze dzieci w ilości 89. Pierwszym nauczycielem był Widomski.
Dwustronna tabliczka do nauki pisania i liczenia… pochodzi z orłowskiej szkoły…
1892 } Kazimierz Slaski rozparcelował część majątku osadzając 18 osadników narodowości polskiej.
1894 } jak pisała Gazeta Toruńska nr 95. 20 kwietnia 1894 roku odbyło się w Radzynie zebrania członków spółki kolejowej Chełmża – Mełno. Wybrano komisję złożoną z Goedikego dawnego dyrektora (?) w Ryńsku. właścicieli ziemskich Petersona z Augustynek, Kazimierza Ślaskiego z Orłowa oraz burmistrza Radzynia Tiahrta.
1897 } ponowny pożar pochłonął spichrz i stajnie. Te ostatnie w ciągu roku zostały odbudowane, a w stajni cugowej zamontowano kafelki..
Odbudowana stajnia … [Fot. 1990 A. Prinke]
1899 } Slascy gościli Henryka Sienkiewicza, który „rzemiennym dyszlem” od dworu do dworu przemieszczał się w kierunku pól grunwaldzkich, co w ostateczności władze pruskie mu to uniemożliwili. Pobyt Sienkiewicza w Orłowie opisał Edward Krasiński ;” …Droga nasza kieruje się do Orłowa…Kazimierza Slaskiego, gdzie przyjęcie przekracza już ramy zwykłej gościnności, tak jest doskonałe i szczerze staropolskie.
1901 } wybudowano cukrowniczą kolej wąskotorową Mełno – Chełmża z przystankiem i bocznicą w Orłowie.
1906 } zmarł Kazimierz Slaski. Pochowany został na cmentarzu w Płużnicy. Zmarły był wzorowym rolnikiem i współzałożycielem chełmżyńskiej cukrowni. Był także jednym z inicjatorów budowy linii kolejowej Chełmża – Mełno. Wraz z żoną Heleną zgromadził w Orłowie wiele dzieł sztuki i bibliotekę. Helena Ślaska potajemnie uczyła dzieci języka polskiego. Ślascy wspierali wiele organizacji samopomocowych i kulturalnych.
1906 }wybuchł w Orłowie strajk szkolnych dzieci przeciwko nauczaniu religii w języku niemieckim. Petycję od rodziców o przywrócenie języka polskiego wręczyła Joanna Lisewska córka Bartłomieja.
1910 } Jerzy Slaski rozpoczął w 1906 r. realizację wcześniejszego projektu rozbudowy i przebudowy dworu i zgodnie z projektem Kazimierza Skórzewskiego. W Orłowie stanął neobarokowy pałac. Budynek wyposażono w centralne ogrzewanie, zainstalowano wodociągi, położono parkiety. W pokojach wykonano sztukaterie. W holu pałacowym położono włoskie terazzo. Powiększono i stale upiększano orłowski park. W domu zainstalowano wodociąg i centralne ogrzewanie. W tym okresie Jerzy Slaski kupił w Gdańsku kominek napoleońskiej księżny gdańskiej „Madame Sans – Gene” i przywiózł go do Orłowa, gdzie do dzisiaj się znajduje. Na frontonie pałacu umieszczono herb Slaskich „Grzymała”. Przedstawia on rycerza ze wzniesionym mieczem stojącego w bramie w tle średniowiecznego muru.
Obraz … neobarokowego pałacu Slaskich w Orłowie i akwarela Waldemara Okońskiego z 2000 roku…
1911 } odbył się ślub Katarzyny Mycielskiej z Jerzym Slaskim. Katarzyna jest autorką pamiętnika „Dzieje Orłowa” , z którego kart możemy dzisiaj czerpać wiedzę o wielu zdarzeniach a dotyczących nie tylko rodu Slaskich, ale także historii okolicy. O swym przyjeździe do Orłowa pisała : „Gdy wśród ochoczych okrzyków i trzaskania z bata zajechała przed dwór kareta w siwe konie zaprzężona konie pani Helena Slaska [matka Jerzego Slaskiego] wyszła na próg, aby dawnym zwyczajem chlebem i solą przyjąć synową”.
Zdjęcia Katarzyny i Jerzego Slaskich z zasobów Kazimierza Slaskiego umieszczone w „Dziejach Orłowa”…
Jerzy i Katarzyna Slascy zadbali o wzbogacenie wyposażenia orłowskiego pałacu. W pałacowych pokojach gromadzili obrazy, meble, rzeźby, zegary, lustra, trofea myśliwskie… Z zamorskich podróży przywozili okazy sztuki, tak jak chociażby „Albańczyka”, który witał gości na schodach w głównym holu. Trzeba też zaznaczyć, iż właściciele do wykonania prac zatrudniali wyłącznie polskich rzemieślników.
1914 } 2 sierpnia „Mobilizacja ogłoszona! Wczoraj wieczorem przybył posłaniec z depeszą. W kościele uderzono w dzwony. Wśród cichego letniego wieczoru dziwnie ponure wrażenie robił ten głos spiżowy obwieszczający wojnę. We wsi wszczął się lament, tym większy, że już kilku dostało wezwanie do pułków.” Z Orłowa poszedł do wojska rządca Sikorski, pisarz podwórzowy, dwóch włodarzy, kucharz, ogrodnik, szofer, stangret, oraz większa część fornali. Ogółem powołano dwudziestu pięciu wojaków, z tych pięciu otrzymało krzyż żelazny, a trzynastu poległo, między innymi Czesław Wachowiak (syn służącego) i kucharz Władysław Grzesik.
1916 } w drugim roku wojny zaczęły drożeć produkty rolne. 14 kwietnia do Orłowa J. Slaski sprowadził dwudziestu jeńców rosyjskich, którzy pod nadzorem dwóch żołnierzy pracowali w majątku .
1917 } do wsi przyjechała komisja sprawdzająca ukryte zapasy żywności.” Gdzie kto miał jaką szynkę czy kiełbasę, niósł ją chyłkiem do parku i chował w gęstwinie świerków”.
1917 } w Orłowie u Slaskich przebywała córka Adama Mickiewicza Maria Gorecka.
1918 } w lato nawiedziła Orłowo grypa. Zmarło na nią kilka osób. M. innymi u fornala Zakrzewskiego zmarła żona i czworo dzieci. W połowie listopada zaczęli powracać żołnierze. Jednym z pierwszych przybył szofer Franciszek Gołębiewski. Rewolucja w Berlinie przeszła w Orłowie bez echa. W szkole zdjęto portret cesarza Wilhelma II.. i już było po rewolucji – pisała K. Slaska.
1920 } 22 stycznia do Orłowa od strony Bocienia wkroczyło kilkudziesięciu ułanów. Wśród nich był młody Balicki syn rybaka z Orłowa, który wcześniej przekradł się do powstania wielkopolskiego. Polska po ponad 140 letniej niewoli pruskiej przyszła do Orłowa. Jerzy Slaski został w miejsce Niemca Richarda Walthera wójtem gminy płużnickiej i przydworskiej. Sołtysem wsi Ostrowo został Stanisław Paczkowski.
1920 } w szkole funkcjonowały dwie klasy katolickie z 2 nauczycielami i 108 dziećmi. Kierownikiem szkoły był (?). Do płużnickiej parafii należały 254 dusze.
1920 } wojna polsko – bolszewicka. 13 sierpnia Bolszewicy zajęli Brodnicę, ich zagony podchodziły pod Lipnicę i Radowiska. Orłowo przyjmowało wiele uchodźców i samo szykowało się do ucieczki.
1923 } w tym roku majątek liczył ogólnej powierzchni 766 ha. w tym 467 ha gruntów ornych, 67 ha łąk, 13 ha pastwisk, 30 ha lasu i 14 ha nieużytków i 175 ha wody. Roczny dochód z majątku wynosił 9 030 zł.
1923 } rok ten obfitował w strajki rolne. W Orłowie ludzie tylko przez jeden dzień nie wyszli w pole. Był to też okres galopującej inflacji.
1924 } nauczycielką szkoły została Franciszka Jaworska Gzella. Pani Franciszka uczyła dodatkowo synów Ślaskich Kazimierza i Stanisława. Pracowała tu przez jeden rok, gdyż w 1925 wyszła za mąż za Feliksa Gzellę kierownika szkoły w Płużnicy i przeniosła się tam do pracy.
1925 } Poradnik Gospodarczy podał, iż Jerzy Slaski był prezesem Zarządu Powiatowego Pomorskiego Rolniczego Towarzystwa, a w oddziale Pomorskim pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego Jana Donimirskiego z Łysomic.
1926 } przy próbach poszukiwań archeologicznych „domowym” sposobem znaleziono na grodzisku „nieco skorup urn i szczątki jakichś fundamentów z kamieni polnych”. Katarzyna Slaska podaje natomiast, iż dosyć często znajdowano kamienne siekierki na okolicznych polach i w swoich zbiorach ma ich 11 sztuk.
1927 } w pałacu Slaskich pojawiło się 5 lampowe radio.
1928 } szkoła powszechna miała dwie klasy katolickie ze 108 uczniami. Wieś liczyła wówczas 254 mieszkańców.
1928/29 } zima była bardzo sroga. Temperatura dochodziła do – 38 stopni. Zmarniała duża część drzew owocowych, orzechów włoskich. Wyginęły także niektóre drzewa w orłowskim parku.
1929 } 27 czerwca w Orłowie przebywał ks. Bp Konstanty Dominik – sufragan diecezji chełmińskiej. Na zdjęciu przed frontonem orłowskiego pałacu defilują dzieci szkolne. Od lewej stoi zastępca komendanta policji z Płużnicy Zygmunt Małolepszy, dalej ksiądz Apolinary Karnowski dziekan, proboszcz z Nowej Wsi Królewskiej, Katarzyna Slaska, Zofia Mycielska, ks. Franciszek Dekowski proboszcz z Płużnicy, Ks. bp. Konstantyn Dominik, Anna z Larischów Witoldowa Slaska, Jerzy Slaski, hr. Aleksander Dąmbski z Wałycza i Maria Drohojowska.
Foto z pamiętnika „Kroniki Orłowa” Kataryny Slaskiej…
1930 } wielki kryzys dotarł na wieś. Cena kwintala zboża w ciągu kilku miesięcy spadła z 22 do 12 zł. Trzeba było obniżyć stopę życiową, zredukować służbę, skasować samochody. Orłowo dzięki dobremu zarządzaniu nie zbankrutowało, lecz przez 3 lata nie wykazywało żadnych dochodów.
1930 } Jerzy Slaski został jako pierwszy Polak został wybrany w miejsce zmarłego Karola Wegnera z Ostaszewa, na prezesa zarządu cukrowni w Chełmży
193..} Jerzy Slaski był prezesem powiatowego Towarzystwa Rolniczego w Chełmnie. Organizacja ta zajmowała się rozwojem gospodarki rolnej. W tej organizacji zrzeszone były Kółka Rolnicze, których członkowie- rolnicy spotykali się i wymieniali doświadczenia na forum wspomnianego Towarzystwa.
1932 } w wywiadzie uczennicy Ireny Właśniewskiej z wieloletnią pracownicą majątku Józefą Brzoskowską (lata 90 te..) dowiedzieliśmy się o następujących sprawach : „ do Orłowa przyjechałam na prace sezonowe w wieku 14 lat w 1932 r. i już tutaj pozostałam. Pracę w polu (żniwa) rozpoczynano skoro świt. O godz. 10 00 otrzymywaliśmy śniadanie, o 12 00 był obiad, który trwał 1,5 godz. O godz. 1600 był podwieczorek, w polu pracowano do 23.00. Zboża koszono ręcznie. Za dwoma kosiarzami szła jedna kobieta i musiała zdążyć związać zboże w snopy. Sezon żniwny trwał 3 tygodnie. Potem można było się jeszcze zatrudnić na sezon jesienny na zbiór buraków cukrowych i na wiosenny, sianie zbóż i sadzenie zmieniaków. W tym czasie spaliśmy w „świetlicy”, która miała dwie sale. Na zwykłych drewnianych pryczach spało ok. 100 osób. Najgorsze w tym wszystkim były pluskwy. Jedzenie było nie do pozazdroszczeni. Dawano nam groch, zupę zalewajkę, kaszę. W niedzielę dawano trochę lepiej, jedliśmy wtedy rozgotowaną czarną kiełbasę. Najdziwniejsze było to, że w tych warunkach ludzie byli weseli i szli do tej ciężkiej pracy ze śpiewem ! Właściciel Jerzy Slaski miał kilku rządców. Byli nimi : Małkowski, Radomski, Maliszewski.”
1936 } przez wieś w czerwcu przeszła wielka ulewa, a później huragan, który wyrządził wiele szkód w uprawach.
1936/37 } spółka rybacka zrzeszająca współwłaścicieli jeziora podjęła prace nad obniżeniem poziomu jeziora. Pogłębiony został rów-strumień Bacha.
Ogłoszenie ….z 1936 roku …
1939 } Majątek Orłowo liczył sobie 670 ha, w tym 440 ha gruntów ornych, 130 ha nieużytków 100 ha wody. Wszystkie pola były zdrenowane , połączone kolejką polną. Budynki gospodarcze i mieszkalne były w dobrym stanie. Hodowano konie wojskowe – artyleryjskie, prowadzono zarodowe obory bydła. Uprawiano buraki nasienne, dostarczano siano dla wojska. W majątku zatrudniano 33 rodziny na stałe i w sezonie letnim dodatkowo dawano pracę dla 80 ludzi
Pomieszczenia pałacowe w akwarelach Waldemara Okońskiego z 2004 roku ;
Powyżej gabinet Jerzego Slaskiego, po lewej pałacowy hol …
Poniżej kominek …. Madame Sans Gene …
Akwarele namalowane zostały na podstawie zdjęć z jej książki „Dzieje Orłowa” K. Slaskiej…
1939 } 15 lutego wyszła nowa lista majątków przeznaczonych do parcelacji. Na liście tej znalazło się Orłowo Slaskich. Od majątku miano odciąć 310 ha gruntów. Dla Jerzego Slaskiego był to cios okropny, który, jak twierdziła żona Katarzyna przyczynił się do jego przedwczesnej śmierci wskutek ataku paraliżu, jakiego doznał w trakcie pobytu w Gdańsku, gdzie załatwiał sprawy związane z cukrownią w Chełmży. Pochowano go 13 czerwca na cmentarzu parafialnym w Płużnicy. W obronie Slaskich stanęła Rada Powiatowa, która na wniosek Stanisława Paczkowskiego, radnego z Ostrowa uchwaliła protest przeciwko zamierzonej parcelacji.
1939 } w pierwszych dniach września cała ludność Orłowa została przez władze polskie zmuszona do ucieczki przed frontem. Tabory uciekinierów ogarnęły na Kujawach wojska niemieckie i zwróciły z powrotem. W październiku 1939 roku Katarzyna Slaska i jej syn Stanisław zostali odsunięci od zarządu majątkiem. 13 maja 1940 r zostali wysiedleni z Orłowa do Generalnej Guberni. Latem 1944 roku K. Slaska podczas odwiedzin matki w Spławiu k. Poznania została aresztowana za omyłkowe wejście na teren zakazany. Więziona w Poznaniu, Żabikowie , Gross – Rosen i więzieniu Montelupich w Krakowie została zwolniona w stanie skrajnego wyczerpania. Przejścia więzienne spowodowały chorobę umysłową. Zmarła w 1955 r w zakładzie Sióstr Elżbietanek w Chełmnie po dziesięciu latach pobytu. Katarzyna Slaska zostawiła nam napisana w latach 30 tych kronikę, pamiętnik rodzinny „Dzieje Orłowa”, które oprócz kroniki szkolnej z Błędowa stanowi jedyny tego typu dokument pisany z terenu naszej gminy. Rękopis tego opracowania był przechowywany i został opracowany przez syna Katarzyny prof. Kazimierza Slaskiego (1912 – 1991 )z Poznania. Pamiętnik został opublikowany w 1982 roku.
Katarzyna z Mycielskich Slaska urodziła się 4.04.1888 r w rodzinnym majątku Kobylepole pod Poznaniem. Była kobietą wykształconą. Dobrze władała językiem łacińskim, niemieckim, francuskim i angielskim. Miała zdolności malarskie i literackie. Interesowała się historią powszechną i lokalną, rodzinną.
1939 } zamordowany został Jan Lorkowski
1941 } 2 lutego zamordowany w Stuthofie został redaktor ”Słowa Pomorskiego „ Wacław Ciesielski urodzony 6.09.1898 r. w Orłowie.
1942 } majątek orłowski został skonfiskowany na rzecz III Rzeszy. Majątkiem zarządzał w imieniu władz okupacyjnych Horst Boelke i rządca Alojzy Przybylski. Pałac orłowski, jego wyposażenie, dzieła sztuki został rozgrabiony najpierw przez okupantów hitlerowskich, wiele zniszczeń dokonali żołnierza radzieccy, którzy między innymi uszkodzili kominkowe orły napoleońskie na kominku. Na ile do dewastacji przyczyniła się okoliczna ludność trudno dzisiaj powiedzieć, ale do rabunku „bezpańskich” dworów i pałaców nikogo specjalnie nie trzeba było zachęcać !
Cmentarz w Płużnicy … spoczywaja tu tu dwa pokolenia Slaskich …
